اسهال و اقدامات درمانی مؤثر

توصیف و اهمیت

به دفع سه بار یا بیشتر مدفوع آبکی و یا شل در شبانه روز اسهال می‌گویند. شیر خواری که فقط از شیر مادر تغذیه می‌شود، مدفوع نرم‌تر از حد عادی دارد و ممکن است روزانه، چندین بار مدفوع نرم و نیمه آبکی دفع نماید که طبیعی است. در این شیر خواران، اسهال به افزایش تعداد دفعات دفع و آبکی بودن مدفوع، بطوری که با دیگر مواقع فرق داشته باشد، گفته می‌شود.

اسهال بیماری خطرناکی است شایع‌ترین گروه سنی در اسهال ۲ تا ۵ سالگی بوده و یکی از عوامل مهم مرگ و میر کودکان زیر ۵ سال می‌باشد. مهم‌ترین علّت مرگ ومیر ناشی از اسهال از دست دادن آب و املاح بدن است. اسهال همچنین یکی از عوامل مهم تأخیر رشد جسمی در کودکان، سوء تغذیه و مستعد شدن در برابر سایر بیماری‌ها است.

علل و انواع اسهال

۱. عفونت‌های مختلف (ویروسی، باکتریایی، انگلی وقارچی)

۲. بیماری‌های التهابی روده (کرون، کولیت اولسر)

۳. اسهال ناشی از سوء جذب (نارسایی پانکراس، کمبود لاکتاز، پس از جراحی‌های گوارشی، بیماری ویپل، اسپروی تروپیکا، غیر تروپیکا و غیره).

۴. علل سرطانی (تومورهای دستگاه گوارش).

۵. علل اندوکرینی (اختلالات پتاسیم و فوق کلیه، دیابت و پر کاری تیروئید).

۶. علل ناشی ازتابش اشعه، ایسکمیک و سندرم روده تحریک‌پذیر.

انواع اسهال

پزشکان اسهال را در سه دستهٔ "اسمزی" (Osmotic)، "ترشحی" (Secretory) و یا "اگزودا" (Exudative) طبقه بندی می‌کنند.

•اسهال ترشحی

به طور طبیعی حجم زیادی از آب به داخل رودهٔ کوچک ترشح می‌شود، اما حجم بیشتر این آب ترشح شده دوباره توسط دیوارهٔ رودهٔ کوچک قبل از رسیدن به رودهٔ بزرگ بازجذب می‌شود. اسهال ترشحی زمانی رخ می‌دهد که درآن ترشح به درون لومن روده بیشتر از بازجذب در دیوارهٔ روده رخ دهد یا از بازجذب مواد ترشحی، توسط دیوارهٔ روده جلوگیری به عمل آید. از شایع‌ترین علل این نوع اسهال، توکسین ویبریو کلرا است که ترشح آنیون‌ها، به خصوص کلر را تحریک می‌کند، لذا برای نگه داشتن تعادل الکتریکی، یون سدیم به همراه آب دفع می‌شود. در این نوع از اسهال، اسمولاریتهٔ ترشحات روده‌ای با پلاسما برابر است و با ناشتا بودن، اسهال ادامه می‌یابد.

اسهال اسموتیک

بازجذب آب در روده، به بازجذب کافی مواد محلول در روده بستگی دارد. اگر میزان مواد محلول در لومن روده افزایش یابد، این مواد محلول اضافی بازجذب نشده و به دنبال آن، آب هم بازجذب نمی‌شود و در نهایت اسهال پدید می‌آید. اسهال اسموتیک تحت شرایط دو وضعیت زیر ایجاد می‌شود:

1. وجود مواد اسموتیک (موادی با خاصیت بازجذب کم) در روده مانند مانیتول، سوربیتول، سولفات منیزیم و ...

2. سوءجذب، ناتوانی در بازجذب بیکربنات از شایع‌ترین علل اسهال ناشی از سوءجذب می‌باشد، مثال بارز عدم تحمل لاکتوز ناشی از نقص آنزیم لاکتاز موجود در حاشیه مسواکی دیوارهٔ روده می‌باشد در اثر نقص این آنزیم، لاکتوز، به گلوکز و گالاکتوز جهت بازجذب هیدرولیز نمی‌شود، بنابراین لاکتوز اسموتیک در لومن روده باقی خواهد ماند؛ این لاکتوز بازجذب نشده آب را نیز در لومن روده با خود نگه داشته و اسهال را پدید می‌آورد. این نوع از اسهال با ناشتا بودن و یا قطع مصرف مواد اسموتیک متوقف می‌شود.

اسهال اگزوداتیو (اسهال التهابی و عفونی)

به وجود خون و چرک در مدفوع بر می‌گردد. این اتفاق به علت بیماری‌های التهابی روده مانند بیماری کرونCrohnو یا کولیت اولسراتیوUlcerative colitisو چندین نوع عفونت اتفاق می‌افتد. عوامل بیماریزای شایع در ارتباط با اسهال عفونی شامل باکتری‌ها: سالمونلا، اشرشیاکلای، کامپیلوباکتر ویروس‌ها: روتاویروسها، کروناویروسها، پاروویروسها، نوروویروسها تک‌یاخته‌ها: کوکسیدیا، کریپتوسپوریوم، ژیاردیا

وضعیت گوارشی در اسهال‌ها:

- اسهال وبایی

در بیماری وبا دیده می‌شود و همراه با مدفوع خونی می‌باشد. التهاب مخاط روده بزرگ باعث انتقال خون، مخاط و مایعات در مدفوع می‌شود.

- اسهال کلری

یک نوع اسهال شدید و آبکی می‌باشد که به علت اختلال در تبادل بی کربنات کلر در قسمت پایینی روده است و با مدفوع بیش از حد کلر روبرو می‌باشیم. نوزادان مبتلا به این اسهال دارای شکم برجسته، بی حالی و تأخیر در رشد جسمی و روانی می‌باشند.

- اسهال لینتریک (Lienteric)

در این نوع اسهال، مدفوع حاوی موادغذایی هضم نشده می‌باشد.

- اسهال اسمزی

ناشی از ناتوانی جذب برخی موادمغذی از قبیل قندها، منیزیوم، سولفات و فسفات می‌باشد. آب، بوسیله این مواد جذب نشده، به روده کشیده می‌شود و باعث شل شدن مدفوع می‌شود. اگر از رژیم غذایی‌تان این مواد را حذف کنید، این نوع اسهال از بین می‌رود.

- اسهال آبکی

اسهال آبکی حجیم در نتیجه افزایش ترشح یون و آب و مهار بازجذب آن‌ها رخ می‌دهد. یکی از علل شایع اسهال، بیماری گاستروانتریت ویروسی یا آنفلوانزای معده است که موجب تهوع و استفراغ نیز می‌گردد.

- اسهال مسمومیت

سموم باعث ترشح آب و نمک در مدفوع می‌گردند. سموم خارجی از قبیل سم باکتری ویبریوکلرا و اشرشیاکلی، باعث اسهال آبکی حجیم می‌شود.

- اسهال نواحی گرمسیری (اسپرو)

نوع مزمن سندرم سوء جذب در مناطق گرمسیری و غیرگرمسیری می‌باشد.

- اسهال کودک تازه از شیر گرفته

اسهال در نوزادانی که از شیرمادر گرفته شده‌اند و شروع به خوردن غذا می‌کنند، شایع است. این اسهال در نتیجه بهداشت نامناسب و بروز عفونت اشرشیاکلی و یا روتاویروس می‌باشد.

- اسهال متناقض

این نوع اسهال در واقع همراه با یبوست است و به نام عارضه مدفوعی خوانده می‌شود. در این نوع اسهال، مقداری مدفوع در راست روده باقی می‌ماند. دربین کودکان و افراد بزرگسالی که محدودیت حرکت دارند و بزرگسالانی که مشکلات ذهنی دارند، این نوع اسهال رایج است.

- اسهال غیرواقعی

این اسهال ناشی از ملین‌ها می‌باشد. همچنین در اختلال پرخوری عصبی (بولیمیا) دیده می‌شود.

اسهال مزمن غیرمیکروبی

اسهالی که چندین هفته طول بکشد، می‌تواند نشانه ای از بیماری‌های غیرمیکروبی نیز باشد. اسهال غیرمیکروبی می‌تواند به دلیل آلرژی غذایی، عدم تحمل لاکتوز و بیماری‌های گوارشی مثل سلیاک و بیماری التهابی روده باشد.

ویروس‌های ایجادکننده اسهال

یکی از علل شایع اسهال، بیماری گاستروانتریت ویروسی یا آنفلوانزای معده است که موجب تهوع و استفراغ نیز می‌گردد. اگرچه علائم این نوع اسهال چند روز است، اما کودکانی که قادر به دریافت مایعات کافی نیستند، دچار از دست دادن آب بدن می‌گردند. معمولاً روتاویروس یکی از علل اسهال کودکان در زمستان و بهار است و بیشتر در بچه‌هایی که در مهدکودک و یا بیمارستان هستند، شایع تر است علایم این بیماری به صورت تب، اسهال آبکی و استفراغی که معمولاً با درد شدید شکم همراه است، خود را نشان می‌دهد و حتی ممکن است کودک مبتلا، سرفه و آبریزش بینی هم داشته باشد.

گاهی از دست رفتن آب بدن به قدری شدید است که کودک را دچار تشنگی، تحریک‌پذیری، چشمان گود رفته، خشکی دهان و زبان، خشکی پوست و کم شدن ادرار می‌کند. کم آبی شدید بدن حتی ممکن است منجر به التهاب کشنده مغز شود.

یک گروه ویروسی دیگر که موجب اسهال در کودکان می‌شود و در طی ماه‌های تابستان شایع است، انتروویروس می‌باشد.

باکتری‌های ایجادکننده اسهال

- باکتری اشرشیاکلی: بیشتر این باکتری‌ها از طریق غذا و یا آب آلوده مانند گوشت خوب پخته نشده و یا میوه شسته نشده منتقل می‌شوند. معمولاً عفونت اشرشیاکلی در کودکان به خصوص در طول چندسال اول زندگی شایع است. این عفونت از طریق آب آلوده استخرها و دست زدن به حیوانات باغ وحش نیز می‌تواند منتقل شود.

- باکتری سالمونلا انتریتیدیس: در آمریکا این باکتری در مرغ و تخم مرغ خام و یا خوب پخته نشده یافت می‌شود. این باکتری باعث مسمومیت غذایی به خصوص در فصل تابستان می‌شود.

- باکتری کامپیلوباکتر: نوزادان و جوانان اغلب توسط این باکتری به اسهال مبتلا می‌شوند. این باکتری به خصوص در تابستان شایع می‌باشد. این باکتری در مرغ‌های خام و یا خوب پخته نشده یافت می‌شود.

- باکتری شیگلا: عفونت شیگلا را به نام شیگلوزیس نیز می‌نامند. این باکتری در خانواده، بیمارستان و مهدکودک‌ها شایع است. کودکان 2 تا 4 ساله بیشترین افراد در معرض خطر این باکتری قرار دارند.

انگل‌های ایجادکننده اسهال

- انگل ژیاردیا: این انگل در مهدکودک‌ها، منابع آلوده آب به خصوص آب پارک‌ها و استخرها فراوان است. این انگل نسبت به کلر مقاوم است و با کلر زنی به استخرها از بین نمی‌رود. آکواریوم‌ها و موزه‌ها، آب‌های آلوده رودخانه و یا دریاچه‌ها نیز از اماکن انتقال این انگل می‌باشند.

- انگل کریپتوپوریدیوم (Cryptosporidium): این انگل در آب آشامیدنی و دوباره آب را در بطری ریختن، موجود است. این انگل غالباً در مهدکودک‌ها و مکان‌های عمومی باعث همه گیری اسهال می‌شود. غالباً این انگل باعث اسهال به مدت دو هفته و یا بیشتر می‌شود.

علائمی که نیاز به پیگیری و درمان دارد:

1-ادرار تیره، مقدار کم ادرار، تپش قلب، سردرد، خشکی پوست، کج خلقی و زود رنجی، سردرگمی

2- نشانه‌های کم آبی در کودکان (خشکی دهان و زبان، چشم‌ها یا گونه‌های گود افتاده، عدم و یا کاهش تولید اشک، کم شدن تعداد خیس کردن پوشک، کج خلقی و یا بی حالی، اگر پوست کودک را به آرامی نیشگون بگیرید و رها کنید، پوست برای چند لحظه به همان حالت می‌ماند و صاف نمی‌شود.)

درمان اسهال

۱) جبران کمبود آب و الکترولیت

۲) رژیم غذایی

۳) مصرف آنتی بیوتیک‌ها در موارد اسهال عفونی

پیشگیری

۱ - تغذیه با شیر مادر: پروتئین‌های موجود در شیر مادر به مقاومت بدن در مقابل اسهال و سایر بیماری‌ها کمک می‌کند. کودکی که با شیر مادر تغذیه می‌شود کمتر به اسهال مبتلا می‌شود ودر صورت ابتلا شدت بیماری کمتر است. استفاده از شیشه، سر پستانک و یا پستانک به دلیل احتمال آلودگی، می‌تواند موجب بروز اسهال گردد؛ بنابراین برای تغذیه کودک از شیر خشک یا شیر گاو بهتر است از فنجان یا قاشق استفاده شود. در شش ماهه دوم زندگی و پس از شروع غذای کمکی، خطرابتلا به اسهال شدید و مرگ بر اثر اسهال کاهش می‌یابد.

۲ - رعایت بهداشت در هنگام تهیه و خوراندن غذای کودک قبل از غذا دادن به کودک، دستهای خود را با آب و صابون بشویید. غذای کودک را خوب بپزید و حتی الامکان غذای کودک را تازه تهیه کنید. غذای اضافی را در یخچال نگه داریدو قبل از مصرف، آن را کاملاً گرم نمایید.

۳ - استفاده از توالت بهداشتی: ورود میکروب موجود در مدفوع به دهان، باعث اسهال می‌شود، بنابراین یکی از روش‌های پیشگیری، استفاده از توالت بهداشتی است. مدفوع کودکان خردسال، به مراتب آلوده تر از مدفوع بزرگسالان است. بعد از تمیز کردن کودک، دست‌های خود را با آب و صابون بشویید.

۴ - استفاده از آب آشامیدنی سالم: استفاده از آب آلوده، باعث اسهال می‌شود. آب لوله کشی سالم‌ترین آب آشامیدنی است. در صورت عدم دسترسی، با جوشاندن آب از ابتلا به اسهال پیشگیری کنید.

۵ - دفع صحیح زباله: میکروب‌ها توسط مگس پخش می‌شوند. پس مانده‌های غذا و زباله محیط مناسبی برای تجمع مگس‌ها هستند.

۶ - ایمن سازی کودک علیه سرخک: اسهال واسهال خونی در کودکان مبتلا به سرخک و آن‌هایی که در طی چهار هفته گذشته سرخک داشته‌اند، شایع‌تر و شدیدتر است.

۷ - تغذیه مناسب: سوء تغذیه کودک، وی را مستعد ابتلاء به اسهال می‌نمایدو همچنین شدت و مدت اسهال در این کودکان بیشتر است. ضمناً توجه به وضعیت تغذیه کودک در دوران ابتلا به اسهال، می‌تواند از شدت بیماری بکاهدو بهبود وی را تسریع نماید. این تصور که باید تغذیه در جریان اسهال کاهش یابد و یا قطع شود، کاملاً نادرست است.

شیوع بالاتر اسهال با کشت منفی میکروب نشان می‌دهد که حداکثر شیوع در اسهال‌های ویروسی است و لذا آنتی بیوتیک بی‌فایده است.

8) برای پیشگیری از کم‌آبی به کودک بیشتر از قبل مایعات بنوشانید. اگر سن کودک شما زیر شش ماه است افزایش دفعات تغذیه با شیر مادر می‌تواند آب دفع شده از بدن را جبران نماید. اگر سن کودک بالای شش ماه است و تغذیه کمکی دارد، به جز افزایش دفعات شیر دهی از مایعاتی نظیر لعاب برنج، سوپ، دوغ، آ.آر. اس استفاده نمایید.

استفاده از آب شیرین نظیر آب میوه‌های صنعتی، چای خیلی شیرین و نوشابه‌های گاز دار اسهال را تشدید می‌کند.

9) به کودک مقدار زیادی غذای مقوی، برای پیشگیری از سوء تغذیه بدهید کودکی که در هنگام اسهال از غذا محروم می‌گردد، به سوء تغذیه دچار و اسهال وی شدیدتر و طولانی تر می‌شود. با توجه به سن کودک می‌توان از افزایش دفعات شیردهی و مواد غذایی مختلف نظیر سبزی‌ها، حبوبات و غلات، گوشت یا ماهی، تخم مرغ ولبنیات استفاده کرد.

طرز تهیه محلول ُآ. آر. اس

•یک بسته پودر رادر ظرف تمیز بریزید

•یک لیتر آب آشامیدنی (چهارلیوان ۲۵۰ سی سی) راداخل ظرف بریزید وبا پودر، مخلوط کنید تا کاملاً حل شود.

بهتر است اول آب را بجوشانید وبگذارید سرد شود.

•هرروز باید محلول آ. آر. اس تازه درظرف تمیز تهیه کرده و آن رادر یخچال، خنک نگاه داشت وبه تدریج به کودک خوراند. هر مقدار محلولی که ازروز پیش باقی‌مانده، باید دورریخته شود.

•اگر کودکی در هنگام خوردن محلول ُآ. آر. اس، شروع به استفراغ کند، ده دقیقه صبر کنید و سپس محلول را به آهستگی به اوبدهید. دادن محلول ُآ. آر. اس به طور مرتب وبه مقدار کم (هریک تا دودقیقه یک قاشق چای خوری) دارای اهمیت است.

محلول آ. آر. اس، اسهال رامتوقف نمی‌کند اما کودک را قوی نگاه می‌دارد تا آنکه اسهال درعرض چند روز، از بین برود.